توسط : خاورمیانه به عنوان یکی از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین مناطق جهان از نظر ژئوپلیتیکی، همیشه در مرکز توجه سیاست‌مداران، تحلیلگران و پژوهشگران بین‌المللی قرار داشته است. در سال ۲۰۲۴، این منطقه همچنان با چالش‌های متعددی روبرو است که می‌تواند تأثیرات زیادی بر امنیت، اقتصاد و ثبات جهانی بگذارد. تغییرات در سیاست‌های جهانی، بحران‌های اقتصادی و تهدیدات امنیتی از جمله عواملی هستند که در این تحولات نقش مهمی ایفا می‌کنند. در این مقاله به بررسی چالش‌های ژئوپلیتیکی خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ پرداخته و چشم‌اندازهای پیش رو را تحلیل خواهیم کرد.
۱. تغییرات در سیاست‌های جهانی و تأثیر آن بر خاورمیانه
یکی از اصلی‌ترین چالش‌هایی که در سال ۲۰۲۴ خاورمیانه با آن مواجه است، تغییرات در سیاست‌های جهانی و به‌ویژه سیاست‌های ایالات متحده آمریکا و قدرت‌های بزرگ دیگر است. سیاست‌های ایالات متحده در خاورمیانه در سال‌های اخیر شاهد تغییرات زیادی بوده است. از یک سو، تصمیمات دولت ترامپ در زمینه خروج از برجام، انتقال سفارت آمریکا به قدس، و تهاجم نظامی به عراق و افغانستان تأثیرات عمیقی بر منطقه گذاشت. از سوی دیگر، دولت بایدن با سیاست‌هایی نظیر بازگشت به برجام و تأکید بر دیپلماسی، سعی در کاهش تنش‌ها و بهبود روابط با کشورهای منطقه داشته است.
در این شرایط، کشورهای خاورمیانه ناچارند که با تغییرات در سیاست‌های جهانی سازگاری پیدا کنند. این تغییرات به‌ویژه در رابطه با ایران، عربستان سعودی و اسرائیل تأثیرگذار بوده است. برای مثال، بازگشت به برجام و توافقات جدید در زمینه هسته‌ای ایران می‌تواند تأثیرات زیادی بر امنیت و روابط منطقه‌ای داشته باشد. در همین حال، سیاست‌های ایالات متحده و کشورهای غربی در قبال بحران‌های سوریه، یمن و عراق نیز بر موقعیت کشورهای خاورمیانه تأثیرگذار است.
۲. منازعات داخلی و تحولات امنیتی در کشورهای خاورمیانه
کشورهای خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ همچنان با بحران‌های داخلی و منازعات پیچیده‌ای روبرو هستند که این امر موجب تشدید چالش‌های ژئوپلیتیکی منطقه شده است. جنگ‌های داخلی در سوریه، یمن و لیبی، همچنان یکی از مهم‌ترین تهدیدات امنیتی برای کشورهای منطقه است. در سوریه، جنگ داخلی که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، باعث کشته شدن بیش از ۴۰۰ هزار نفر و آوارگی میلیون‌ها نفر از شهروندان این کشور شده است. با وجود کاهش شدت درگیری‌ها، هنوز گروه‌های تروریستی و نیروهای خارجی در این کشور حضور دارند و تهدیدات امنیتی همچنان باقی‌مانده است.
در یمن نیز جنگ داخلی از سال ۲۰۱۴ بین دولت قانونی و جنبش حوثی‌ها ادامه دارد و این درگیری‌ها باعث ایجاد بحران انسانی عظیمی شده است. بحران‌های مشابه در عراق و لیبی نیز باعث بی‌ثباتی و تشدید تهدیدات امنیتی در این کشورها شده است.
این منازعات داخلی نه تنها امنیت کشورهای مربوطه را تهدید می‌کند، بلکه کشورهای همسایه و حتی قدرت‌های جهانی را نیز درگیر کرده است. برای مثال، دخالت ایران و عربستان سعودی در بحران‌های سوریه و یمن، تأثیرات قابل‌توجهی بر روابط میان این کشورها و همچنین سیاست‌های جهانی گذاشته است.
۳. تهدیدات تروریسم و گروه‌های افراطی
یکی دیگر از چالش‌های عمده‌ای که کشورهای خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ با آن مواجه هستند، تهدیدات ناشی از گروه‌های تروریستی و افراطی است. گروه‌هایی مانند داعش و القاعده همچنان در برخی مناطق خاورمیانه فعال هستند و در برخی موارد توانسته‌اند مناطقی را به تصرف خود درآورند. علی‌رغم شکست‌های نظامی که این گروه‌ها در برخی کشورها تجربه کرده‌اند، هنوز تهدیدات تروریستی و افراطی در منطقه وجود دارند.
در عراق و سوریه، گروه‌های تروریستی در مناطقی که جنگ‌ها در آن‌ها فروکش کرده‌اند، مجدداً قدرت‌گیری کرده و اقدام به انجام حملات تروریستی می‌کنند. این وضعیت باعث بی‌ثباتی بیشتر در منطقه و افزایش فشار بر دولت‌های محلی می‌شود. علاوه بر این، تهدیدات تروریستی که به‌ویژه از جانب گروه‌های سنی‌گرای افراطی مانند داعش ناشی می‌شود، می‌تواند بر امنیت کشورهای همسایه و حتی کشورهای غربی تأثیر بگذارد.
۴. رقابت‌های منطقه‌ای و تنش‌های فرامنطقه‌ای
خاورمیانه همچنین شاهد رقابت‌های منطقه‌ای فزاینده بین کشورهای مختلف است که این رقابت‌ها بر چالش‌های ژئوپلیتیکی این منطقه تأثیر می‌گذارد. رقابت میان ایران و عربستان سعودی به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی، نظامی و ایدئولوژیکی همچنان یکی از مهم‌ترین محورهای تنش در خاورمیانه است. این رقابت در قالب جنگ‌های نیابتی در یمن، سوریه و لبنان خود را نشان داده است و به افزایش تنش‌ها در منطقه کمک کرده است.
از سوی دیگر، تنش‌ها میان اسرائیل و فلسطین نیز همچنان ادامه دارد. در حالی که توافقات ابراهیم در سال‌های اخیر باعث بهبود روابط اسرائیل با برخی کشورهای عربی نظیر امارات و بحرین شد، مسئله فلسطین همچنان به‌عنوان یکی از موضوعات حساس در روابط منطقه‌ای و بین‌المللی باقی مانده است. تلاش‌های اسرائیل برای عادی‌سازی روابط با کشورهای عربی و افزایش فشار بر فلسطینی‌ها موجب افزایش تنش‌ها و ناآرامی‌ها در منطقه شده است.
۵. چالش‌های اقتصادی و بحران‌های اجتماعی
بحران‌های اقتصادی و مشکلات اجتماعی نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ مطرح هستند. کشورهای این منطقه با مشکلات اقتصادی عمده‌ای نظیر بیکاری بالا، نابرابری اجتماعی، فقر و مشکلات ساختاری در بخش‌های مختلف اقتصادی روبرو هستند. این مشکلات اقتصادی می‌توانند به ناآرامی‌های اجتماعی منجر شوند که در سال‌های اخیر شاهد آن‌ها بوده‌ایم. بحران اقتصادی در لبنان، ایران و برخی کشورهای دیگر خاورمیانه، می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر در این منطقه منجر شود.
همچنین، تغییرات اقلیمی و بحران‌های زیست‌محیطی از دیگر چالش‌های منطقه‌ای هستند که در سال‌های آینده می‌توانند تشدید شوند. کمبود منابع آبی، خشکسالی و افزایش دمای جهانی می‌توانند به تشدید بحران‌های اجتماعی و اقتصادی در کشورهای خاورمیانه منجر شوند.
۶. چشم‌انداز آینده خاورمیانه در سال ۲۰۲۴
با توجه به تمامی چالش‌هایی که خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ با آن‌ها مواجه است، چشم‌انداز آینده این منطقه پیچیده و نامشخص به نظر می‌رسد. برای کشورهای خاورمیانه، تعامل با قدرت‌های جهانی و حل بحران‌های داخلی امری ضروری است. در همین راستا، کشورهایی مانند عربستان سعودی، امارات و قطر در تلاشند تا با تقویت روابط دیپلماتیک با قدرت‌های جهانی، امنیت و ثبات خود را حفظ کنند.
در این شرایط، همکاری‌های منطقه‌ای و دیپلماسی چندجانبه می‌تواند راهی برای کاهش تنش‌ها و افزایش ثبات در منطقه باشد. همچنین، تلاش برای حل بحران‌های داخلی و بهبود وضعیت اقتصادی کشورهای خاورمیانه، به‌ویژه در مواجهه با بحران‌های اجتماعی و اقتصادی، نیازمند تدابیر بلندمدت و مشارکت کشورهای منطقه و جامعه بین‌المللی است.
